COVID-19 
Οι εξελίξεις προμηνύονταν δυσοίωνες ήδη πριν από την έλευση της πανδημίας. Το 2019 άλλωστε έριξε αυλαία με την ευρύτερη ελληνική γειτονιά να «βράζει» και τις περιφερειακές εντάσεις να οξύνονται… Με άλλες περιοχές να βρίσκονται ακόμη σε πόλεμο (Συρία, Λιβύη, Υεμένη) και άλλες (Λίβανος, Ιράκ) σε κλοιό πολύνεκρων εσωτερικών αναταραχών… Με τις εκκρεμότητες να παραμένουν (Κυπριακό, Παλαιστινιακό, ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, προσφυγική-μεταναστευτική κρίση) και νέες εστίες έντασης να αναδύονται (τουρκολιβυκά μνημόνια, πρώτες τουρκικές γεωτρήσεις στην κυπριακή ΑΟΖ)… Με τις σφαίρες επιρροής να αναδιατάσσονται και τον Ντόναλντ Τραμπ από το οβάλ γραφείο του στον Λευκό Οίκο να εκπέμπει σύγχυση.
Η υγειονομική απειλή της πανδημίας του κορωνοϊού έρχεται πια, σε συνδυασμό με μια σειρά από άλλες συγκοινωνούσες εξελίξεις (όπως είναι η κατακόρυφη πτώση στην τιμή του πετρελαίου, η επανεμφάνιση της τζιχαντιστικής τρομοκρατικής απειλής, τα οικονομικά προβλήματα που γιγαντώνονται κ.ά.), να περιπλέξει τα δεδομένα στο έδαφος για μια σειρά από χώρες γειτονικές της Ελλάδας, με τον ορατό όμως κίνδυνο οι όποιες οξυμμένες περιπλοκές να αρχίσουν κάποια στιγμή να αγγίζουν – με τον έναν ή τον άλλον τρόπο – και την Ελλάδα ως εξωτερικό σύνορο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όταν κανείς περιβάλλεται άλλωστε από χώρες όπως είναι η Τουρκία, που τείνουν όχι μόνο να εξάγουν τα εσωτερικά τους προβλήματα όποτε εκείνες κρίνουν εργαλειακά σκόπιμο (ενδεικτικό το παράδειγμα της «πολιορκίας» του Έβρου που θα ξεκινούσε τον περασμένο Φεβρουάριο, αμέσως μετά από τις βαριές απώλειες για τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις στο Ιντλίμπ της Συρίας) αλλά και να βασίζουν τις αναθεωρητικές γεωπολιτικές τους βλέψεις πάνω σε γκρίζες ζώνες και ανεπίλυτες διαφορές, τότε μάλλον θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος για τα… χειρότερα.
Κρίνοντας, δε, από τις τελευταίες εξελίξεις στην εγγύς ελληνική γειτονιά, η πανδημία δεν έχει – τουλάχιστον προσώρας – αποδειχθεί ικανή να εκτονώσει την ένταση. Μάλλον το αντίθετο.
Χειρότερη η κατάσταση στη Λιβύη – Τουρκικό «μπάχαλο» στη Συρία
Το πολεμικό μέτωπο της Λιβύης συνεχίζει επί της ουσίας να φλέγεται εν μέσω αντιμαχόμενων πυρών, όπως άλλωστε και εκείνο της Συρίας, με την τζιχαντιστική απειλή παράλληλα να δηλώνει εκ νέου παρούσα εξαπολύοντας διάσπαρτα τρομοκρατικά χτυπήματα σε Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή.
Εάν πιστέψουμε όσα δίνονται στη δημοσιότητα μέσα από έγκυρες εκθέσεις και αξιόπιστες αναφορές στα μίντια, τότε το μέτωπο της Λιβύης κινδυνεύει πια να καταστεί… μακροπρόθεσμα αδιέξοδο και φονικότερο, ενώ και στη Συρία εντύπωση προκαλούν τα δημοσιεύματα που θέλουν τις τουρκικές δυνάμεις πλέον να ανταλλάσσουν φονικά πυρά γύρω από τον αυτοκινητόδρομο M4 με εκείνους τους αντικαθεστωτικούς ισλαμιστές (της Hayat Tahrir Al-Sham εν προκειμένω) με τους οποίους η Άγκυρα υποτίθεται ότι βρισκόταν σε γραμμή επικοινωνίας και συνεργασία. Το ερώτημα είναι πια σαφές και πιεστικό: Μπορεί άραγε η Τουρκία να ελέγξει όλους εκείνους τους ακραίους ισλαμιστές τη δράση των οποίων η ίδια χρησιμοποίησε ως όχημα για να μπορέσει να πουλήσει εκδούλευση στους Ρώσους στη βορειοδυτική Συρία;
Αλλά και στο μέτωπο της Λιβύης, από εκείνη την πολυσυζητημένη διάσκεψη του Βερολίνου τον Ιανουάριο του 2020 και έπειτα, η κατάσταση φαίνεται να έχει πια επιδεινωθεί δραματικά. Ενδεικτικά όσα σημειώνει σε πρόσφατη μακροσκελή έκθεσή του το «International Crisis Group»: «Από τον Ιανουάριο, η Άγκυρα έχει στείλει τουλάχιστον εκατό Τούρκους στρατιωτικούς για να βοηθήσουν την κυβέρνηση του Φαγιέζ αλ Σάρατζ (…) Παράλληλα, έχει μεταφέρει φορτία με όπλα, στρατιωτικό εξοπλισμό και αντιαεροπορικά σε Τρίπολη και Μισράτα. Έχει χρησιμοποιήσει τα πολεμικά της πλοία στα ανοιχτά των λιβυκών ακτών ως εξέδρες για την εξαπόλυση πυραυλικών χτυπημάτων ενάντια στις δυνάμεις του Χάφταρ και έχει στείλει αεροσκάφη στον ουρανό της Λιβύης (αεροσκάφη επιτήρησης αλλά και τουρκικά F16 πάνω από τη Μισράτα). Έχει, επιπλέον, αναπτύξει μια ομάδα από τουλάχιστον 2.000 μαχητές-αντάρτες του υποστηριζόμενου από την Άγκυρα Συριακού Εθνικού Στρατού για να υποστηρίξουν τις ομάδες των ενόπλων που είναι πιστές στην κυβέρνηση της Τρίπολης (…) Η τουρκική παρέμβαση ωστόσο δεν έχει συμβάλει στην αποκλιμάκωση της έντασης, ούτε έχει οδηγήσει σε παραγωγικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των αντιμαχόμενων πολιτικών και στρατιωτικών παρατάξεων.»
Η Λιβύη, λοιπόν, παραμένει στο κόκκινο με το ορατό ενδεχόμενο μάλιστα να «κοκκινήσει» ακόμη περισσότερο ενώ και στη Συρία από την άλλη φαίνεται να μαγειρεύονται εξελίξεις, εξελίξεις που (κρίνοντας εξ όσων έχουν προηγηθεί τα περασμένα εννέα χρόνια) πρόκειται να συνοδευτούν και από νέους κύκλους μεγαλύτερης ή μικρότερης έντασης.
Σενάρια για έξοδο Άσαντ στη Συρία
Ο Ραμί Μαχλούφ, ο πλουσιότερος άνθρωπος σήμερα στη Συρία, εμφανίζεται πλέον να έχει έρθει σε ρήξη με τον πρόεδρο Μπασάρ αλ Άσαντ τον οποίο όμως άλλοτε στήριζε και χρηματοδοτούσε. Σημειωτέον ότι Μακλούφ και Άσαντ τυγχάνουν και… πρωτοξάδελφοι. Αλλά και από την πλευρά της Ρωσίας, το τελευταίο διάστημα μας έρχονται μηνύματα «αποκήρυξης» του «αδύναμου» ή «ακατάλληλου να ηγηθεί» ή «απρόθυμου» Άσαντ υπό μορφή άρθρων γνώμης, αναλύσεων και δημοσιευμάτων στον ρωσικό Τύπο (αίσθηση θα προκαλούσε για παράδειγμα το επικριτικό προς τον Άσαντ άρθρο που δημοσίευσε ο πρώην πρέσβης της Ρωσικής Ομοσπονδίας στη Συρία, Aleksandr Aksenenok, τον Απρίλιο μέσω της ιστοσελίδας του Russian International Affairs Council). Τι μπορεί να σημαίνουν αυτά τα ρωσικά «μηνύματα» για το πολιτικό μέλλον της Συρίας μένει να φανεί. Εν τω μεταξύ πάντως, εκείνοι που κάνουν και πάλι αισθητή τη φονική παρουσία τους είναι οι τζιχαντιστές.
Το ISIS ξαναχτυπά
Τζιχαντιστικοί πυρήνες και απομεινάρια του Ισλαμικού Κράτους έχουν εξαπολύσει το τελευταίο διάστημα πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Ιράκ (Κιρκούκ, Ντιγιάλα, Σαμάρα), στη Συρία (αλ-Σούκνα, Ντέιρ αλ-Ζορ) αλλά και στην Αίγυπτο (στις 30 Απριλίου στη Χερσόνησο του Σινά). Σύμφωνα με εκθέσεις των υπηρεσιών πληροφοριών, οι μαχητές του Ισλαμικού Κράτους μόνο στο Ιράκ υπολογίζονται για παράδειγμα σήμερα σε 2.500 με 3.000, ενώ εκεί λέγεται πως έχουν πια βρει καταφύγιο και εκατοντάδες τζιχαντιστές από τη Συρία, όμως σημειώνει σε δημοσίευμά της η Washington Post.
Στις ήδη υπάρχουσες απειλές ασφαλείας έρχονται όμως πλέον, μαζί με την πανδημία και όλα τα συμπαρομαρτούντα (την πτώση της τιμής του πετρελαίου κ.ά.), να προστεθούν και οικονομικά προβλήματα ικανά να επιφέρουν αστάθεια στο εσωτερικό χωρών από τη σταθερότητα των οποίων κρίνονται όμως πολλά σε διεθνές επίπεδο (ισορροπίες δυνάμεων, τάσεις, σφαίρες επιρροής κ.ά.).
Χώρες όπως η Τουρκία, η Αίγυπτος και η Ιορδανία αναμένεται να δουν τα έσοδά τους από τον τουρισμό να καταρρέουν. «Η οικονομική ανθεκτικότητα των γειτόνων της Ευρώπης βρίσκεται ξεκάθαρα σε κίνδυνο», σημειώνει ο Σινάν Ουλγκέν (Carnegie Europe, EDAM) μέσα από τις σελίδες του Foreign Policy, επικαλούμενος τα πλήγματα στον τουρισμό. Διόλου ευκαταφρόνητες είναι όμως οι απώλειες και για τη Σαουδική Αραβία που αναγκάστηκε να «κλείσει» τη Μέκκα και τη Μεδίνα λόγω κορονοϊού χάνοντας έτσι τα έσοδα από την έλευση εκατομμυρίων προσκυνητών.
Οικονομικές πληγές μετρούν πλέον οι Άραβες πετρελαιοπαραγωγοί και λόγω της κατάρρευσης στις τιμές της ενέργειας, καθώς το πετρέλαιο έχει χάσει μόνο το τελευταίο δίμηνο πάνω από το 50% της αξίας του (με το βαρέλι να υποχωρεί από τα 56 δολάρια τον περασμένο Φεβρουάριο στα περίπου 20 δολάρια τον Απρίλιο προτού ανακάμψει ελαφρώς στις αρχές Μαΐου).
Θα πληγούν λόγω πετρελαίου οι φιλοδοξίες των Αράβων;
Και εντάξει… ο μαύρος χρυσός μπορεί να έχασε μέρος της λάμψης του. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ωστόσο ότι εκείνος δεν αναμένεται να το ανακτήσει, τουλάχιστον όχι στο κοντινό μέλλον. «Μια κινεζική οικονομική ανάκαμψη δεν φαίνεται να επίκειται και για τους εξαγωγείς πετρελαίου στον Κόλπο αυτό θα έπρεπε να αποτελεί τη μεγαλύτερη ανησυχία (…) Χρειάζονται πελάτες και οι βασικοί πελάτες στην Ασία δεν φαίνονται πολύ ανθεκτικοί αυτήν τη στιγμή», γράφει η Κάρεν Γιανγκ του American Enterprise Institute (AEI).
Χώρες όπως η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα προωθούν, βέβαια, εδώ και χρόνια μεγαλόπνοα σχέδια (Saudi Vision 2030, UAE Vision 2021) με στόχο τη διαφοροποίηση των οικονομιών τους και την αποδέσμευση από το πετρέλαιο, σχέδια που δεν έχουν όμως – ως φαίνεται – ακόμη αποδώσει τους προσδοκώμενους καρπούς.
Οι οικονομικές δυστοκίες είναι πιθανό, ωστόσο, να έχουν επιπτώσεις και στην εξωτερική πολιτική παικτών όπως είναι ο Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν της Σουδικής Αραβίας και ο Μοχάμεντ μπιν Ζαγέντ των Εμιράτων, παικτών που υπήρξαν περιφερειακά δραστήριοι τα τελευταία χρόνια, σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με τις ΗΠΑ όπως σημειώνει ο Βρετανός ακαδημαϊκός Κρίστοφερ Φίλιπς (Queen Mary, University of London).
Υπενθυμίζεται πως ο Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν έχει τα τελευταία χρόνια «συγκρουστεί» με το Κατάρ το οποίο έχει επιχειρήσει και να απομονώσει (πιο έντονα από το καλοκαίρι του 2017 και έπειτα) και την Τουρκία (για τη δολοφονία του Τζαμάλ Κασόγκι) ενώ έχει παράλληλα ηγηθεί και των πολεμικών συγκρούσεων στο μέτωπο της Υεμένης ενάντια στους υποστηριζόμενους από το Ιράν αντάρτες Χούτι. Ο Μοχάμεντ μπιν Ζαγέντ από την άλλη, ξεχωρίζει μαζί με την Αίγυπτο του Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι, ως ένας από τους βασικούς υποστηρικτές του Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA) και του στρατάρχη Χαλίφα Χάφταρ στο μέτωπο της Λιβύης ενάντια στις δυνάμεις του υποστηριζόμενου από την Τουρκία Φαγιέζ αλ Σάρατζ.
«Ο κορωνοϊός απειλεί τις παγκόσμιες φιλοδοξίες της Σαουδικής Αραβίας», γράφει η Αμερικανίδα συγγραφέας/δημοσιογράφος Κρίτικα Βάραγκουρ στο Foreign Affairs, ενώ κάτι ανάλογο θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και για το σιιτικό Ιράν, το χτυπημένο βαριά από τον κορωνοϊό, που επίσης διεκδικεί μεγαλύτερο περιφερειακό ρόλο σε Ιράκ (ενδεικτική η περίπτωση του Κασέμ Σουλεϊμανί), Συρία, Λίβανο, Υεμένη κ.ά.
Μεγάλη η διασύνδεση της Σαουδικής Αραβίας με τις γύρω οικονομίες
Για τον Ντέιβιντ Χερστ ωστόσο του Middle East Eye, υπάρχει και μια άλλη κοινωνικο-οικονομική διάσταση που θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη: Μια κατάρρευση της οικονομίας της Σαουδικής Αραβίας «θα γινόταν γρήγορα αισθητή σε Αίγυπτο, Σουδάν, Ιορδανία, Λίβανο, Συρία, Τυνησία – χώρες που όλες τους στέλνουν εκατομμύρια εργαζόμενους στο βασίλειο (σ.σ. της Σαουδικής Αραβίας) και των οποίων οι οικονομίες έχουν αναπτυχθεί έτσι ώστε να εξαρτώνται από τα εμβάσματα που στέλνουν πίσω» ακριβώς αυτοί οι εκατομμύρια εργαζόμενοι.
Φτώχεια και πείνα
Σε αυτό το σημείο, ανακύπτουν και άλλα θέματα όπως είναι εκείνα της φτώχειας και των ελλείψεων σε βασικά αγαθά και τρόφιμα που κάνουν τη ζωή δύσκολη για συνολικά εκατοντάδες εκατομμύρια πολίτες όχι πολύ μακριά από τα ελληνικά-ευρωπαϊκά σύνορα. Ένας στους πέντε ανθρώπους σήμερα σε Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική ζει κοντά σε πεδία μαχών και συγκρούσεων, όπως σημειώνει η Παγκόσμια Τράπεζα σε πρόσφατη έκθεσή της (με τον τίτλο: Fragility and conflict: On the front lines of the fight against poverty). Δυσοίωνες είναι όμως και οι προβλέψεις της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής του ΟΗΕ για τη Δυτική Ασία (ESCWA) που βλέπει τον αριθμό των φτωχών στον αραβικό κόσμο να αυξάνεται κατά 8,3 εκατομμύρια μέσα στο 2020 (προσεγγίζοντας έτσι συνολικά τα 110 εκατομμύρια) και των υποσιτισμένων κατά 2 εκατομμύρια (προσεγγίζοντας έτσι τα 54 εκατομμύρια).
Στις φλόγες και ο χρεοκοπημένος Λίβανος
Κατά σύμπτωση, η εν λόγω επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών (ESCWA) έχει την έδρα της στη Βηρυτό, στην πρωτεύουσα δηλαδή του χρεοκοπημένου Λιβάνου στους δρόμους του οποίου αντικυβερνητικοί διαδηλωτές συγκρούονται πλέον με τον… στρατό μπροστά από τράπεζες παραδομένες στις φλόγες. Σχεδόν το 45% των κατοίκων του Λιβάνου ζει πια σε συνθήκες φτώχειας, υπό το βάρος κεφαλαιακών περιορισμών (capital controls), ενώ το δημόσιο χρέος της χώρας έχει εκτοξευθεί στο 170% του ΑΕΠ. Στο χείλος της κατάρρευσης βρίσκεται, όμως, πια και η οικονομία του Ιράκ.
Κατά τα λοιπά, οι Αμερικανοί συνεχίζουν να ερίζουν με το Ιράν (για πυρηνικό πρόγραμμα, κυρώσεις) και οι Άραβες (Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου, ΗΑΕ) με το Ισραήλ (για Παλαιστινιακό, επιχειρούμενη προσάρτηση τμημάτων της Δυτικής Όχθης), ενώ παράλληλα εκφράζονται και φόβοι μήπως οι προσφυγικοί καταυλισμοί στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής μετατραπούν σε πεδία εξάπλωσης του κορωνοϊού.
Σε κρίση το Κόσοβο, δοκιμάζει τις σχέσεις Ουάσιγκτον-Βερολίνου
Αλλά και βορείως της Ελλάδας, στα πολύπαθα Βαλκάνια, το Κόσοβο πλέον «βράζει» έπειτα από την (φερόμενη ως υποστηριχθείσα από τις ΗΠΑ και τον Αμερικανό πρέσβη στο Βερολίνο Ρίτσαρντ Γκρένελ) κατάρρευση/ανατροπή της κυβέρνησης του πρωθυπουργού Αλμπίν Κούρτι, αφήνοντας να διαφανούν σοβαρά ρήγματα στις σχέσεις μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Γερμανίας. Όσο για την Τουρκία, εκείνη επιμένει να προκαλεί σε Αιγαίο, Έβρο και Ανατολική Μεσόγειο/Κυπριακή ΑΟΖ, κατά τρόπο αναβαθμισμένο, υβριδικό και εκβιαστικό, εμπλουτίζοντας τη φαρέτρα της με νέες απειλές.
Μια πανδημία… δεν φέρνει την άνοιξη
Ο Μπάρι Πόουζεν, καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT), υποστηρίζει, μέσα από τις σελίδες του Foreign Affairs, ότι η κοινή πρόκληση της πανδημίας του κορωνοϊού θα μπορούσε να λειτουργήσει και εκτονωτικά, ως μέσο προώθησης της ειρήνευσης και της διακρατικής συνεργασίας. O Άντριου Παρασιλίτι, άλλοτε κορυφαίο στέλεχος της RAND και νυν διευθυντής του Al-Monitor, όντως βλέπει ένα τέτοιο ενδεχόμενο εστιάζοντας επί παραδείγματι στην κίνηση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων να αποστείλουν τον Μάρτιο υγειονομική βοήθεια στο Ιράν για την αντιμετώπιση του COVID-19. Για την Έμα Ασφορντ (Cato Institute) και τον Μάθιου Κρόνιγκ (Atlantic Council, Georgetown University) ωστόσο, «οι πανδημίες δεν προωθούν απαραιτήτως την ειρήνη»…
