Σαντιάγο Καλατράβα: Οροφές που ραγίζουν, γέφυρες που γλιστράνε και χορός δισ. γύρω από τα έργα του

Η μπιενάλε της Φλωρεντίας του αποδίδει αυτό το βραβείο αναγνωρίζοντας στο πρόσωπό του «έναν από τους πλέον επιδραστικούς αρχιτέκτονες της εποχής μας», όμως στην πραγματικότητα ο Καλατράβα, όπως και ο ντα Βίντσι, είναι μια χαρισματική προσωπικότητα της εποχής μας που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί από μια ιδιότητα μόνο.

Αρχιτέκτονας, μηχανικός, καλλιτέχνης, γλύπτης, ζωγράφος, φυσιολάτρης, νεοτεριστής, είναι μερικές μόνο από τις ιδιότητές του.

Ιππότης της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Αυτό είναι ο Καλατράβα το όνομα του οποίου, άλλωστε, δείχνει καταγωγή από το φημισμένο, ομώνυμο τάγμα Ισπανών ιπποτών. Και ως… ιππότη, έχει πολλούς φίλους, αλλά και πολλούς εχθρούς.

Μεγάλα έργα, μεγάλες φουρτούνες

Ο 72χρονος Καλατράβα είναι γνωστός για τον τρόπο με τον οποίο συνδέει τη μηχανική με την τέχνη, όπως έχει κάνει στις αναρίθμητες κατασκευές του σε όλο τον κόσμο, όπως σε γέφυρες και κτίρια. Είναι όμως γνωστός και για τις «γκρίνιες» που προκαλεί, για τρεις, συνήθως, λόγους: Το, συχνά γιγαντιαίο, κόστος των έργων του, τον τρόπο με τον οποίο «συμπεριφέρεται» στα υλικά και δη τα μη ευρέως χρησιμοποιούμενα και το γεγονός ότι στις κατασκευές του δοκιμάζει τα όρια της τεχνολογίας. Αυτό το τελευταίο μπορεί να οδηγεί σε τεχνολογικά επιτεύγματα, αλλά και καταλήγει σε έργα τα οποία είναι ευάλωτα σε αστοχίες. Και τον βάζουν στο στόχαστρο. Ακόμα και συναδέλφων του, που αποδεικνύουν πως έχουν πολύ… δηλητήριο διαθέσιμο να χύσουν για τον Ισπανό. Το αν έχουν δίκιο ή άδικο, πολλές φορές το κρίνουν τα δικαστήρια στα οποία προσφεύγουν οι τοπικές αρχές των πόλεων που παραδίδονται τα έργα του Καλατράβα. Και είναι αρκετές αυτές οι περιπτώσεις.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, ίσως, αυτό της πατρίδας του, της Βαλένθια. «Ουδείς προφήτης στον τόπο του» θα πει κανείς, αλλά, από την άλλη, η πόλη του έδωσε τα «κλειδιά» για να δημιουργήσει την όπερα ώστε να αποκτήσει ένα παγκόσμιο τοπόσημο. Και ο Καλατράβα τη σχεδίασε με τον γνωστό του τρόπο, τις φουτουριστικές γραμμές και το λευκό χρώμα, για να παραδοθεί το 2005.

Ολα θα ήταν καλά εάν δύο χρόνια αργότερα το Palau De Les Arts, όπως ονομάστηκε η όπερα, δεν… πλημμύριζε. Από μια -δυνατή, είναι η αλήθεια- βροχή, το κτίριο της όπερας έμπασε νερά. Και αυτό δεν θα ήταν (μεγάλο) πρόβλημα εάν τα νερά δεν προκαλούσαν μεγάλες ζημιές στις ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις και στα συστήματα θέρμανσης και ψύξης της βασικής αίθουσας και δεν κατέστρεφαν ολοσχερώς ένα βοηθητικό θέατρο του κτιρίου το οποίο καλύφθηκε με λασπόνερα.

Οι εκπρόσωποι της Βαλένθια, οι οποίοι είχαν εγκρίνει την κατασκευή του City of Art and Sciences (ένα συγκρότημα επτά κτιρίων, μέρος του οποίου είναι το Palau De Les Arts) με κόστος περίπου 300 εκατ. ευρώ, είχαν γίνει έξαλλοι. Και έγιναν πιο έξαλλοι όταν ο Καλατράβα -μέσω της ομάδας του- κατηγόρησε τον περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου για την πλημμύρα «επειδή ουσιαστικά κατηύθυνε όλα τα νερά στην όπερα», αλλά και όταν, λίγο αργότερα, έδειξε τους ίδιους ως υπεύθυνους. Οι αξιωματούχοι της Βαλένθια, είπε ο εκπρόσωπος του Καλατράβα, αγνόησαν το αρχικό σχέδιο του αρχιτέκτονα για έναν «αδιάβροχο μανδύα» ο οποίος θα προστάτευε το κτίριο.

Το ποτήρι ξεχείλισε πάντως, αρκετά αργότερα. Το 2014, το δημοτικό συμβούλιο της Βαλένθια προσέφυγε δικαστικά εναντίον του Καλατράβα. Αυτή τη φορά αιτία ήταν τα κομμάτια της κεραμικής οροφής της όπερας που έπεφταν, ενώ η υπόλοιπη οροφή είχε ρωγμές – οδηγώντας στο επ’ αόριστον κλείσιμο της όπερας. Στην υπόθεση παρενέβη και ο τότε πρωθυπουργός και οι υπουργοί Οικονομικών της Ισπανίας, οι οποίοι απαίτησαν από τον Καλατράβα να καταβάλλει αποζημιώσεις που θα καλύψουν τουλάχιστον τις εργασίες επισκευής. Οταν ο αρχιτέκτονας απάντησε ότι αυτό είναι κάτι φυσιολογικό για έργα που έχουν επαναστατικό σχεδιασμό, όπως τα δικά του, η κυβέρνηση της χώρας απάντησε κατηγορώντας τον ότι δεν επέβλεπε τα έργα στην εξέλιξή τους και ότι η μελέτη που παρέδωσε είχε λάθη τεχνικής φύσης.

Αυτό, βέβαια, δεν ήταν το μόνο μπλέξιμο που είχε ο Καλατράβα για έργο του. Και πάλι στην πατρίδα του, αλλά στο Μπιλμπάο, αυτή τη φορά, ο Καλατράβα σχεδίασε (το 1990) την πιο… αμφιλεγόμενη γέφυρα του κόσμου. Πρόκειται για τη γέφυρα Zubizuri (στα βασκικά σημαίνει Λευκή Γέφυρα), γνωστότερη ως Γέφυρα Καλατράβα. Για το πρότζεκτ που παραδόθηκε το 1997, ο Καλατράβα χρησιμοποίησε μια πλαστική κατασκευή μήκους 75 μέτρων η οποία πλαισιώθηκε από ένα μεταλλικό τόξο, το οποίο συνδέεται με το γυάλινο πάτωμα της γέφυρας με 39 μεταλλικά καλώδια.

Η αμφιλεγόμενη επιλογή του Καλατράβα να χρησιμοποιήσει τζάμι στο πάτωμα της γέφυρας έγινε για να είναι πιο ορατή τη νύχτα από μακριά. Το ίδιο ορατοί όμως ήταν και οι διερχόμενοι της γέφυρας, οι οποίοι βίωναν μεγαλοπρεπείς… τούμπες, γλιστρώντας στη γυάλινη επιφάνεια. Και ενώ αυτό άρχισε να συζητείται στην πόλη, διαπιστώθηκε ότι κάποια μεταλλικά καλώδια της γέφυρας είχαν κοπεί λόγω κατασκευαστικού λάθους.

Ετσι, το δημοτικό συμβούλιο της πόλης αποφάσισε να αναθέσει στον Ιάπωνα αρχιτέκτονα Ισοζάκι Ατέα να πραγματοποιήσει μετατροπές στη γέφυρα ώστε να μη γλιστρούν οι διαβάτες της. Ο Ιάπωνας έκοψε μια μεταλλική μπάρα της γέφυρας ώστε να τοποθετήσει έναν διάδρομο ο οποίος συνδεόταν με τους Πύργους Ισοζάκι. Ο Καλατράβα έγινε έξαλλος, προσέφυγε στα δικαστήρια το 2006, επικαλούμενος το ηθικό δικαίωμα της αρτιότητας της δημιουργίας του, και κέρδισε. Κάπως έτσι, οι κάτοικοι του Μπιλμπάο… ξαναπλήρωσαν τη γέφυρα. Και προφανώς κανείς δεν τόλμησε να προσφύγει εναντίον του Καλατράβα για το γεγονός ότι το (πανέμορφο, κατά κοινή παραδοχή) αεροδρόμιο του Loiu που κατασκεύασε είναι τέλειο, αν εξαιρέσει κανείς ότι δεν διαθέτει χώρο αναμονής για τους επιβάτες.

Αυτή πάντως, δεν ήταν η μόνη… ολισθηρή γέφυρα που δημιούργησε ο Καλατράβα. Η Ponte della Constituzione, η τέταρτη γέφυρα του Μεγάλου Καναλιού της Βενετίας την οποία σχεδίασε ο Καλατράβα, μετατράπηκε σε… γέφυρα των στεναγμών. Το έργο από μέταλλο και γυαλί κόστισε 11 εκατ. ευρώ και παραδόθηκε το 2008. Σχεδόν αμέσως, οι ντόπιοι άρχισαν να την αποκαλούν «La Trappola», δηλαδή «Η Παγίδα». Ο λόγος είναι ότι η γυάλινη επιφάνειά της ήταν ολισθηρή. Οι ντόπιοι έπεσαν και έμαθαν γρήγορα ότι έπρεπε να περπατούν μόνο στο κέντρο της κυρτής γέφυρας, παρακολουθώντας τους τουρίστες να γλιστρούν και να υπόκεινται κατάγματα.

Μετά από αρκετά χρόνια και αρκετές αποζημιώσεις που κατέβαλε σε πολίτες και τουρίστες που τραυματίστηκαν περπατώντας στη γέφυρα, ο δήμος της Βενετίας δοκίμασε να την επιστρώσει με ρητίνη, αλλά και να της βάλει αντιολισθητικά αυτοκόλλητα. Τίποτα δεν λειτούργησε. Η υπεύθυνη δημοσίων έργων της Βενετίας, Φραντσέσκα Ζακαριότο, με μια λιτή της δήλωση έδειξε τι θα συνέβαινε: «Οι άνθρωποι τραυματίζονται και μηνύουν τη διοίκηση της πόλης. Πρέπει να παρέμβουμε». Ετσι, ο δήμος αποφάσισε να επενδύσει άλλες 500.000 ευρώ για να τοποθετήσει ένα μαύρο πέτρινο κάλυμμα πάνω από το γυάλινο πάτωμα της γέφυρας, το 2022. Επιπρόσθετα, ο Καλατράβα είχε προτείνει να τοποθετηθεί στο πλάι της γέφυρας ένα μικρό τελεφερίκ για τους ανθρώπους με μειωμένη κινητικότητα, το οποίο κόστισε 1,5 εκατ. ευρώ, ήταν πολύ αργό και το καλοκαίρι προκαλούσε… θερμοπληξίες, γεγονός που ανάγκασε τους υπευθύνους να το αφαιρέσουν οριστικά το 2019.

Αυτή τη φορά ο Καλατράβα δεν κινήθηκε δικαστικά εναντίον της πόλης. Προφανώς επειδή το 2019 είχε καταδικαστεί με πρόστιμο 78.000 ευρώ από ιταλικό δικαστήριο για βαριά αμέλεια και υπερκοστολόγηση του έργου. Οι Ιταλοί δικαστές έκριναν ότι με δεδομένο ότι ο Καλατράβα είναι ένας διεθνώς αναγνωρισμένος και έμπειρος αρχιτέκτονας και μηχανικός που έχει δημιουργήσει περισσότερες από 40 γέφυρες στην καριέρα του, τα λάθη της Βενετίας «είναι ακόμα σοβαρότερα».

Αρκετά μεγαλύτερες αποζημιώσεις αναγκάστηκε να καταβάλει ο Ισπανός αρχιτέκτονας στην πατρίδα του. Το 2018, στο Οβιέδο της Β. Ισπανίας, το συνεδριακό κέντρο El Palacio de Exposiciones y Congresos (μέρος του, κόστους 79 εκατ. ευρώ, Συγκρότημα του Οβιέδο) που σχεδίασε ο Καλατράβα υπέστη δομική κατάρρευση.

Ο Καλατράβα, το στούντιο της Βαλένθια, Hoc Signo Vinces, ο εργολάβος Fiaga και η υπεργολαβική εταιρεία Esdehor καταδικάστηκαν να αποζημιώσουν με 3,5 εκατ. ευρώ την ασφαλιστική εταιρεία Allianz μετά την κατάρρευση τμήματος του κτιρίου τον Αύγουστο του 2006 κατά τη διάρκεια εργασιών κατασκευής. Από την κατάρρευση, τρεις εργαζόμενοι στο εργοτάξιο τραυματίστηκαν, ευτυχώς ελαφρά.

Ο εργολάβος και ο κατασκευαστής απέδωσαν την ευθύνη για το ατύχημα σε «πρόβλημα σχεδιασμού, διεύθυνσης και εκτέλεσης» αποδίδοντάς το στον Ισπανό αρχιτέκτονα. Η απάντηση της ομάδας Καλατράβα -η οποία εισέπραξε 7 εκατ. ευρώ για να επιβλέπει την κατασκευή- ήταν ότι φταίει ο κατασκευαστής. Στη δίκη, ο Καλατράβα κλήθηκε να καταθέσει, όμως επικαλέστηκε ιατρικούς λόγους για να μην παραβρεθεί, κάτι που δεν έγινε δεκτό από το δικαστήριο. Αλλά το σκάνδαλο δεν είχε τελειώσει εκεί.

Ο υπεργολάβος εξαπέλυσε νέες κατηγορίες εναντίον του Καλατράβα, καταγγέλλοντας ότι το κόστους 4 εκατ. ευρώ γείσο του συνεδριακού κέντρου, είχε σχεδιαστεί να ανασηκώνεται, όμως το υδραυλικό του σύστημα ήταν τόσο πολύπλοκο που παρουσίαζε διαρκώς βλάβες με αποτέλεσμα να μη λειτουργήσει ποτέ.

Δύο εκατομμύρια ευρώ είναι η αποζημίωση που ζητούν οι ιδιοκτήτες του οινοποιείου Ysios στην Ισπανία από τον Καλατράβα. Το κτίριο που σχεδίασε και δημιούργησε ο διάσημος συμπατριώτης τους βάζει νερά. Οι ιδιοκτήτες απευθύνθηκαν πολλές φορές στην ομάδα του Καλατράβα για να λύσει το πρόβλημα των διαρροών, αυτοί παρενέβησαν επανειλημμένως, όμως δεν κατάφεραν να λύσουν το πρόβλημα. Ετσι, τώρα, ζητούν να διορίσουν μια νέα ομάδα αρχιτεκτόνων και μηχανικών για να επιδιορθώσουν τη ζημιά.

Πρόβλημα έχει και η οροφή του World Trade Center Transportation Hub στη Νέα Υόρκη, η οποία παρουσίασε ζητήματα στεγανότητας το 2015, επισκευάστηκε και… ξανάμπασε νερά το 2017.

Ακριβέ μου Καλατράβα

«Ο Καλατράβα σε ξεζουμίζει». Αυτός ήταν ο τίτλος της προσωπογραφίας που έκαναν οι «New York Τimes» για τον Ισπανό αρχιτέκτονα με αφορμή την κατασκευή του συγκροτήματος που τοποθετήθηκε στη θέση των Δίδυμων Πύργων, στη Νέα Υόρκη. Και αναφερόταν, φυσικά, στο… βασικότερο πρόβλημα που έχουν οι πόλεις που του αναθέτουν έργα. Το κόστος.

«Ο,τι πληρώνει κανείς, παίρνει», θα μπορούσε να είναι ο αντίλογος. Ομως είναι πολλοί αυτοί που κατηγορούν τον ταλαντούχο αρχιτέκτονα ότι φουσκώνει το κόστος των έργων ή ότι εισπράττει παχυλές αμοιβές για έργα που δεν πραγματοποιούνται ποτέ.

Το πιο διάσημο έργο του σε ό,τι αφορά (και) την υπερκοστολόγηση, είναι η Πόλη των Τεχνών και Επιστημών, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Βαλένθια. Το αρχικό πρότζεκτ προϋπολόγιζε το κόστος στα 150 εκατ. ευρώ. Η τότε κυβέρνηση της Ισπανίας τροποποίησε το έργο και το κόστος ανέβηκε στα 308 εκατομμύρια. Περισσότερα από δέκα χρόνια αργότερα, το κόστος του ίδιου έργου εκτοξεύθηκε στο… εξωπραγματικό ποσό των 1,3 δισ. ευρώ.

Στο Οβιέδο, το συγκρότημα του Καλατράβα κόστισε 79 εκατομμύρια (το πιο ακριβό ιδιωτικό πρότζεκτ στην περιοχή), ενώ ο αρχιτέκτονας κατηγορήθηκε ότι πληρώθηκε από τον τοπικό δήμο επιπλέον 1,5 εκατ. ευρώ για τρία ακόμα πρότζεκτ που απλά δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ.

Στη Βαλένθια, ο τοπικός εισαγγελέας κλήθηκε να εξετάσει καταγγελίες για «έργα-φαντάσματα», τα οποία πληρώθηκε αλλά δεν κατασκεύασε ο Καλατράβα. Οπως τα 2,7 εκατ. ευρώ που εισέπραξε με απευθείας ανάθεση από την κυβέρνηση της Βαλένθια για ένα συνεδριακό κέντρο κόστους 60 εκατ. ευρώ στο Καστεγιόν, αλλά και 5,8 εκατ. ευρώ για πολυκατοικίες στην Πόλη των Τεχνών και των Επιστημών και έργο στο λιμάνι της Τορεβιέχα. Για είσπραξη 1,2 εκατ. ευρώ από την κυβέρνηση των Βαλεαρίδων Νήσων για τον σχεδιασμό μιας όπερας που δεν κατασκευάστηκε ποτέ, ερεύνησε επίσης τον Καλατράβα η ισπανική Δικαιοσύνη.

Στις ΗΠΑ, το One World Trade Center είχε προϋπολογιστεί μεταξύ 1 και 1,3 δισ. δολαρίων, όμως το τελικό κόστος ήταν σχεδόν τριπλάσιο, στα 3,8 δισεκατομμύρια. Ετσι απέκτησε το παρατσούκλι «Ο ακριβότερος ουρανοξύστης του κόσμου», αν και δεν ήταν το μόνο… αλμυρό τίμημα για τους Νεοϋορκέζους. Εκεί, το όνομα του Καλατράβα έχει συνδεθεί με το WTC Transportation Hub που είχε αρχικά προϋπολογιστεί (το 2004) σε 2 δισ. δολάρια, αλλά τελικά κόστισε περισσότερο από 4 δισεκατομμύρια.

Στο Ντάλας, η γέφυρα Margaret Hunt Hill Bridge είχε αρχικό προϋπολογισμό 65 εκατ. δολαρίων, αλλά τελικά κόστισε 117 εκατομμύρια. Το υπερβολικό κόστος είχε να κάνει με τον σχεδιασμό και την κατασκευή ραμπών πρόσβασης και τις απαλλοτριώσεις. Η αμοιβή του Καλατράβα, -στα 6,3 εκατ. δολάρια- θεωρήθηκε υπερβολική και καλύφθηκε από ιδιωτικές δωρεές.

Ο επίσης διάσημος αρχιτέκτονας, θεμελιωτής του μεταμοντερνισμού, Μάικλ Γκρέιβς, θεωρεί τα έργα του Καλατράβα άδικη σπατάλη. Μάλιστα μιμείται τον Ισπανό αρχιτέκτονα να λέει: «Θα σας φτιάξω φτερά στον σταθμό του μετρό και αυτό θα σας κοστίσει 4 δισ. δολάρια».

Είναι όμως όντως μεγάλο το κόστος για τον μόνο αρχιτέκτονα του πλανήτη που χαρακτηρίζεται σούπερ σταρ; Για τον άνθρωπο που χαρακτηρίζεται ως ο διάδοχος του Γκαουντί και του Ρικάρντο Μποφίλ και που τα έργα του γίνονται τοπόσημα και οι φωτογραφίες τους κάνουν τον γύρο του κόσμου;